گمرک بندر شهید رجایی: دروازه تجارت بین‌المللی و توسعه اقتصادی ایران

بندر شهید رجایی، واقع در کرانه شمالی تنگه هرمز و در فاصله ۲۳ کیلومتری غرب بندرعباس، به عنوان بزرگترین و مجهزترین بندر تجاری ایران، نقشی بی‌بدیل در اقتصاد ملی و تجارت جهانی ایفا می‌کند.[1, 2, 3] این مجتمع بندری، نه تنها یک نقطه ترانزیتی حیاتی است، بلکه به عنوان ستون فقرات مبادلات وارداتی و صادراتی کشور شناخته می‌شود. توانمندی‌های منحصر به فرد این بندر، آن را به دروازه‌ای طلایی برای اقتصاد ایران تبدیل کرده است.

۱. مقدمه: جایگاه استراتژیک بندر شهید رجایی در اقتصاد ملی و تجارت جهانی 🚢

بندر شهید رجایی به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک و قابلیت‌های عملیاتی گسترده، جایگاه ویژه‌ای در ساختار اقتصادی ایران و شبکه تجارت بین‌المللی دارد. این بندر به عنوان "دروازه طلایی اقتصاد ایران" مطرح است و با ۳۵ خط برتر کانتینری به بیش از ۸۰ بندر شاخص جهانی ارتباط دارد.[4] این ارتباطات گسترده، آن را به یک نقطه محوری در زنجیره تأمین جهانی و منطقه‌ای تبدیل کرده است.

۱.۱. اهمیت بندر به عنوان بزرگترین بندر تجاری ایران و نقش آن در زنجیره تامین کالا ⚓

بندر شهید رجایی نقش حیاتی در تأمین نیازهای کشور ایفا می‌کند. این بندر "مهم‌ترین گلوگاه واردات کالاهای اساسی به ایران" محسوب می‌شود و در تأمین نیازهای حیاتی کشور نقشی پررنگ دارد.[3] این ویژگی به معنای اهمیت راهبردی آن در امنیت غذایی و کالایی کشور است. این بندر بیش از ۵۵ درصد از کل عملیات صادرات و واردات، ۷۰ درصد از ترانزیت کالا و ۹۰ درصد از بارهای کانتینری کشور را مدیریت می‌کند.[3, 5] این آمار به وضوح سهم غالب و حیاتی این بندر را در کل تجارت دریایی ایران نشان می‌دهد.

ظرفیت پذیرش سالانه بندر شهید رجایی بیش از ۱۰۰ میلیون تن بار است [5]، که توانایی آن را برای جابجایی حجم عظیمی از مبادلات تجاری نشان می‌دهد. این بندر حدود نیمی از تجارت ایران را مدیریت کرده و با ۸۰ بندر بین‌المللی معروف و ۲۱ خط کشتیرانی لاینر تبادل کالا دارد.[2, 3] این گستردگی ارتباطات بین‌المللی، آن را به یک هاب منطقه‌ای تبدیل کرده است. در ۱۱ ماهه سال ۱۴۰۰، بیش از ۳ میلیون و ۳۸۴ هزار تن کالای اساسی از این بندر وارد شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۹۲ درصد افزایش داشته است.[3] این رشد چشمگیر، نقش محوری بندر در تأمین نیازهای پایه کشور را برجسته می‌کند.

زیرساخت‌های این بندر شامل ۱۸ انبار مسقف با مساحت ۱۳۰ هزار متر مربع و ظرفیت بیش از ۳۵۰ هزار تن برای کالاهای اساسی است. همچنین، ۶ اسکله تخصصی برای کالاهای اساسی و سه پایانه برای فرآورده‌های روغن خوراکی با ظرفیت ۳۷۰ هزار تن در بندر تعبیه شده است.[3] این امکانات، مدیریت تخصصی و ذخیره‌سازی حجم بالای کالاهای استراتژیک را فراهم می‌آورد.

عملکرد بندر شهید رجایی در حفظ و توسعه عملیات خود، حتی در مواجهه با تحریم‌های بین‌المللی و نیاز به اتکا به توانمندی‌های داخلی، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و سازگاری راهبردی قابل توجهی است.[6, 7] این توانایی در غلبه بر چالش‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی، بندر را به ستونی محکم برای امنیت ملی و ثبات اقتصادی کشور تبدیل کرده است. این امر همچنین نشان می‌دهد که حمایت و سرمایه‌گذاری مداوم دولت در این بندر، فراتر از ملاحظات صرفاً تجاری، به عنوان یک اولویت ملی برای تضمین تداوم جریان کالا و حفظ پویایی اقتصادی تلقی می‌شود.

نقش دوگانه بندر شهید رجایی به عنوان یک هاب جهانی و یک شریان حیاتی داخلی، ابعاد پیچیده‌ای به مأموریت راهبردی آن می‌بخشد. ارتباط آن با ۸۰ بندر مهم بین‌المللی و ۲۱ خط کشتیرانی لاینر، جایگاه آن را در تجارت دریایی جهانی تثبیت می‌کند.[2] در عین حال، توصیف آن به عنوان "مهم‌ترین گلوگاه واردات کالاهای اساسی" و نقش حیاتی آن در تأمین نیازهای ضروری کشور، نشان‌دهنده تمرکز بر امنیت کالایی داخلی است.[3] این دوگانگی در نقش، حاکی از آن است که اولویت‌های عملیاتی بندر صرفاً بر اساس سودآوری تجاری تعیین نمی‌شود، بلکه ملاحظات امنیت ملی و تأمین نیازهای اساسی مردم نیز در آن دخیل است. این رویکرد می‌تواند منجر به پروتکل‌های عملیاتی متفاوتی شود، مانند ترخیص سریع‌تر کالاهای اساسی یا اختصاص امکانات ویژه برای ذخیره‌سازی آنها، که بندر شهید رجایی را از بنادر صرفاً تجاری متمایز می‌کند.

۱.۲. موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد در خلیج فارس و تنگه هرمز 🗺️

موقعیت جغرافیایی بندر شهید رجایی در ۲۳ کیلومتری غرب بندرعباس و در سواحل شمالی تنگه هرمز، دسترسی مستقیم آن را به آب‌های آزاد بین‌المللی فراهم می‌سازد.[1, 2, 3, 8] این موقعیت، مزیت راهبردی بزرگی برای ایران محسوب می‌شود. این بندر در مرکز کریدور ترانزیتی شمال-جنوب قرار دارد، که اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر و سپس از طریق روسیه به سن پترزبورگ و شمال اروپا متصل می‌کند.[2, 9, 10, 11] این کریدور یک مسیر حیاتی برای تجارت بین‌المللی است و اهمیت ژئوپلیتیکی بندر را دوچندان می‌کند. دسترسی به آب‌های آزاد جهان از طریق خلیج فارس و اتصال به شبکه بین‌المللی راه‌آهن و جاده ابریشم، این بندر را به پایگاهی راهبردی و چندوجهی تبدیل کرده است.[3, 12] این ارتباطات چندوجهی، انعطاف‌پذیری لجستیکی بندر را افزایش داده و آن را برای سرمایه‌گذاران و شرکت‌های کشتیرانی جذاب‌تر می‌سازد.

۲. تاریخچه و تکامل: از مجتمع بندری بندرعباس تا قطب تجارت منطقه‌ای ⏳

توسعه بندر شهید رجایی یک فرآیند مستمر و راهبردی بوده که از دهه‌های گذشته آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. این روند تکاملی، نشان‌دهنده اهمیت بلندمدت این بندر در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور است.

۲.۱. مروری بر روند توسعه و فازهای اجرایی بندر 🏗️

عملیات احداث این بندر در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی آغاز شد.[13] پس از انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۲، به افتخار شهید محمدعلی رجایی، رئیس‌جمهور وقت، نام آن از "مجتمع بندری بندرعباس" به "بندر شهید رجایی" تغییر یافت.[14] این تغییر نام، اهمیت ملی و نمادین بندر را برجسته می‌کند. مجتمع بندری شهید رجایی فعالیت رسمی خود را در سال ۱۳۶۴، در بحبوحه جنگ تحمیلی و در شرایطی که بندرهای خوزستان در تیررس دشمن بودند، آغاز کرد.[6] این امر نشان‌دهنده نقش حیاتی آن در تأمین نیازهای کشور حتی در شرایط بحرانی است.

طرح توسعه پایانه‌های کانتینری بندر شهید رجایی شامل سه فاز اجرایی و دو فاز مطالعاتی است. فاز دوم آن در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰ میلادی) به بهره‌برداری رسید.[2, 15] این رویکرد فازبندی شده، مدیریت توسعه را تسهیل کرده و امکان انطباق با نیازهای متغیر تجارت را فراهم آورده است. با بهره‌برداری از فاز ۳ که هم‌اکنون در حال ساخت است، ظرفیت تخلیه و بارگیری این بندر از ۶ میلیون به ۸ میلیون TEU کانتینر در سال ارتقاء خواهد یافت.[2, 15] این افزایش ظرفیت، توانایی بندر را برای پاسخگویی به تقاضای فزاینده و جذب حجم بیشتری از تجارت بهبود می‌بخشد. هدف‌گذاری شده است که ظرفیت کانتینری بندر تا سال ۲۰۴۰ به ۲۰ میلیون TEU افزایش یابد.[3] این هدف بلندپروازانه، چشم‌انداز تبدیل شدن بندر شهید رجایی به یک هاب کانتینری جهانی را نشان می‌دهد.

در طول هشت سال دولت تدبیر و امید، توسعه و گسترش توانمندی این بندر در بخش خشکی (افزایش پس‌کرانه‌ها برای باراندازها) و روی اسکله (شامل انواع جرثقیل‌ها و پایانه‌های کانتینری، ریل، بندرهای کمکی مانند خلیج فارس و خرید شناورهای یدکش) به طور مداوم پیگیری شده است.[6, 16] این توسعه مستمر، تعهد دولت به تقویت این زیرساخت حیاتی را نشان می‌دهد.

روند توسعه بندر شهید رجایی، که از زمان آغاز به کار در دوران جنگ تحمیلی تا فازهای توسعه کنونی ادامه یافته، نشان‌دهنده یک رویکرد راهبردی است که فراتر از ملاحظات صرفاً تجاری، به امنیت ملی و تاب‌آوری اقتصادی کشور می‌پردازد.[6, 14, 16] این سرمایه‌گذاری‌های پایدار دولتی، حتی در مواجهه با چالش‌های اقتصادی، به بندر امکان داده است تا زیرساخت‌های خود را به‌روز نگه دارد و ظرفیت‌های خود را افزایش دهد. این امر به بندر کمک می‌کند تا بر موانعی مانند نیاز به تسهیلات بانکی و زمین غلبه کند و جایگاه خود را به عنوان یک دارایی ملی حیاتی تثبیت نماید.[17]

سرمایه‌گذاری مداوم در زیرساخت‌های پیشرفته و فناوری‌های روز، مانند جرثقیل‌های گنتری کرین و پایانه‌های کانتینری مجهز، نشان‌دهنده یک استراتژی فعال و تهاجمی برای افزایش رقابت‌پذیری بندر است.[2, 15] با ارتقاء مستمر قابلیت‌های خود، بندر شهید رجایی می‌تواند کشتی‌های بزرگ‌تر را جذب کرده و هزینه‌های حمل‌ونقل را کاهش دهد، که این امر به نوبه خود، جایگاه ایران را به عنوان یک مقصد جذاب برای تجارت جهانی تقویت می‌کند. این رویکرد به بندر کمک می‌کند تا به یک هاب اصلی در منطقه تبدیل شود و نقش خود را در تقویت زیرساخت‌های اقتصادی ایران و افزایش نفوذ آن در مسیرهای تجاری بین‌المللی گسترش دهد.

۳. زیرساخت‌ها و قابلیت‌های عملیاتی: توانمندی‌های بی‌نظیر برای تجارت دریایی 🏗️

بندر شهید رجایی با بهره‌مندی از زیرساخت‌های پیشرفته و قابلیت‌های عملیاتی گسترده، خود را به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز لجستیکی در منطقه و جهان مطرح کرده است. این توانمندی‌ها، امکان مدیریت حجم وسیعی از کالاهای متنوع را فراهم می‌آورد.

۳.۱. ظرفیت پذیرش کشتی‌ها (آبخور، DWT، TEU) 🚢

این بندر قابلیت پهلودهی بزرگترین کشتی‌های کانتینری نسل هفتم دنیا با آبخور ۱۷ متر و ظرفیت بیش از ۱۴۰ هزار تن DWT (Deadweight Tonnage) را دارد. این عمق آبخور و ظرفیت بالا، امکان پذیرش کشتی‌های غول‌پیکر را فراهم می‌آورد که در کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و افزایش مقیاس عملیات تجاری نقش بسزایی دارد. ظرفیت فعلی تخلیه و بارگیری کانتینری بندر ۶ میلیون TEU (Twenty-foot Equivalent Unit) در سال است و با بهره‌برداری از فاز ۳، این ظرفیت به ۸ میلیون TEU ارتقاء خواهد یافت. هدف‌گذاری بلندمدت برای افزایش ظرفیت کانتینری بندر تا سال ۲۰۴۰ به ۲۰ میلیون TEU، برنامه‌ریزی برای تبدیل شدن به یک هاب کانتینری بزرگ در سطح جهانی را نشان می‌دهد.

بندر شهید رجایی توانایی پذیرش سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون تن بار را داراست [5, 8] و ظرفیت جابجایی سالانه ۹۰ میلیون تن کالای مختلف و پذیرش ۴,۰۰۰ فروند شناور، شامل کشتی‌های فله‌بر، کانتینری و نفتکش را دارد. این تنوع در پذیرش شناورها و کالاها، انعطاف‌پذیری عملیاتی بندر را به حداکثر می‌رساند و آن را برای انواع مختلف تجارت مناسب می‌سازد.

این قابلیت‌های عظیم در پذیرش کشتی‌های بزرگ و حجم بالای کالا، بندر شهید رجایی را به یک نقطه استراتژیک برای حمل‌ونقل دریایی در مقیاس وسیع تبدیل کرده است. این توانمندی به ایران امکان می‌دهد تا از مزیت‌های اقتصادی مقیاس بهره‌مند شود و هزینه‌های لجستیکی را برای واردکنندگان و صادرکنندگان کاهش دهد. این امر به نوبه خود، جذابیت بندر را برای خطوط کشتیرانی بین‌المللی افزایش داده و جایگاه آن را به عنوان یک مرکز ترانشیپمنت (انتقال کالا از یک کشتی به کشتی دیگر) در منطقه تثبیت می‌کند.

۳.۲. تعداد اسکله‌ها، جرثقیل‌ها و پایانه‌های تخصصی (کانتینری، نفتی، فله) 🏗️

بندر شهید رجایی از ۴۰ پست اسکله و ۳۰ دستگاه جرثقیل دروازه‌ای گنتری کرین برخوردار است. این تعداد بالای اسکله و جرثقیل، سرعت و کارایی عملیات تخلیه و بارگیری را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. ترمینال کانتینری شماره یک (CY1) با ظرفیت ۱.۵ میلیون TEU و ۱۰ دستگاه گنتری کرین (پاناماکس و پست پاناماکس با ظرفیت‌های ۴۰ و ۴۵ تن) فعال است. همچنین، ضلع شرقی ترمینال کانتینری شماره دو (CY2) با ظرفیت ۲ میلیون TEU و ۸ دستگاه گنتری کرین سوپر پست پاناماکس با ظرفیت ۶۵ تن در حال فعالیت است. این تجهیزات پیشرفته، قابلیت‌های بارگیری و تخلیه کانتینر را به حداکثر می‌رساند و به بندر امکان می‌دهد تا به سرعت و با کارایی بالا، عملیات خود را انجام دهد.

این بندر دارای پایانه‌های تخصصی برای کالاهای نفتی، کانتینری و فله است.[4, 18, 16] وجود این پایانه‌های تخصصی، مدیریت انواع مختلف کالاها را بهینه می‌کند و از تداخل عملیات جلوگیری می‌نماید. علاوه بر این، ۱۸ انبار مسقف با مساحت ۱۳۰ هزار متر مربع و ظرفیت بیش از ۳۵۰ هزار تن برای کالاهای اساسی در این بندر وجود دارد. این انبارها نقش مهمی در امنیت غذایی و کالایی کشور ایفا می‌کنند. همچنین، ۶ اسکله تخصصی برای کالاهای اساسی، ظرفیت ۱۰۰ هزار تن برای کالاهای فله خشک اساسی، ۹۰ هزار متر مربع فضای تخلیه و بارگیری، و سه پایانه برای محصولات روغن خوراکی با ظرفیت ۳۷۰ هزار تن در بندر تعبیه شده است. این امکانات، مدیریت تخصصی و ایمن کالاهای حساس و استراتژیک را ممکن می‌سازد.

۳.۳. اتصال به شبکه‌های ریلی و جاده‌ای 🛣️

یکی از مزیت‌های استراتژیک بندر شهید رجایی، اتصال آن به راه‌آهن سراسری کشور است.[3, 4, 6, 12, 16, 19] این اتصال، امکان حمل و نقل سریع و مقرون به صرفه کالا به عمق کشور را فراهم می‌کند و وابستگی به حمل‌ونقل جاده‌ای را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، اتصال به شبکه‌های ریلی و جاده‌ای به بنادر چابهار، بندر انزلی و بندر کاسپین، نقش مهمی در تقویت تجارت منطقه‌ای ایفا می‌کند.[19, 20] این اتصالات، بندر شهید رجایی را به یک هاب لجستیکی ملی و منطقه‌ای تبدیل کرده است که می‌تواند به عنوان نقطه اتصال برای کریدورهای ترانزیتی عمل کند. وجود شبکه ریل و ترمینال‌های مجهز تخلیه و بارگیری کانتینر، کارایی حمل‌ونقل چندوجهی را افزایش می‌دهد و امکان انتقال کالاها از دریا به خشکی و بالعکس را به صورت یکپارچه فراهم می‌آورد.[20]

این زیرساخت‌های یکپارچه و قابلیت‌های عملیاتی پیشرفته، بندر شهید رجایی را به یک هاب لجستیکی چندوجهی تبدیل کرده است. این به معنای آن است که کالاها می‌توانند به صورت کارآمد و با هزینه کمتر از طریق ترکیبی از حمل‌ونقل دریایی، ریلی و جاده‌ای به مقاصد نهایی در سراسر ایران و کشورهای همسایه منتقل شوند. این سیستم یکپارچه، زمان ترانزیت را کاهش داده و هزینه‌های لجستیکی را به حداقل می‌رساند، که این امر جذابیت ایران را به عنوان یک مسیر ترانزیتی برای تجارت بین‌المللی به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. این قابلیت برای بهره‌برداری از موقعیت ژئوپلیتیکی ایران به عنوان پلی بین شرق و غرب، و شمال و جنوب، حیاتی است و به طور مستقیم به توسعه اقتصادی گسترده‌تر کشور کمک می‌کند.

جدول ۱: آمار کلیدی زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های عملیاتی بندر شهید رجایی

شاخص	مقدار	منبع
مساحت کل (هکتار)	۴۸۰۰ (فعلی)؛ هدف ۵۷۰۰	[3.2, 101, 113, 122]
تعداد پست‌های اسکله	۴۰
تعداد جرثقیل‌های گنتری کرین	۳۰
ظرفیت پذیرش کشتی (آبخور)	۱۷ متر
ظرفیت پذیرش کشتی (DWT)	بیش از ۱۴۰ هزار تن
ظرفیت کانتینری فعلی (TEU در سال)	۶ میلیون
ظرفیت کانتینری هدف‌گذاری شده (TEU در سال)	۸ میلیون (فاز ۳)؛ ۲۰ میلیون (تا ۲۰۴۰)
ظرفیت پذیرش بار سالانه (تن)	بیش از ۱۰۰ میلیون تن؛ ۹۰ میلیون تن	[3, 5, 8.1, 101]
مساحت انبارهای مسقف	۱۳۰,۰۰۰ متر مربع
ظرفیت انبارهای مسقف	بیش از ۳۵۰,۰۰۰ تن
تعداد پایانه‌های تخصصی	نفتی، کانتینری، کالاهای فله؛ ۳ پایانه روغن خوراکی

این جدول یک نمای کلی و کمی از قابلیت‌های فیزیکی و عملیاتی بندر ارائه می‌دهد. این داده‌ها برای درک مقیاس و اهمیت راهبردی عملیات بندر ضروری هستند و به تحلیلگران و تصمیم‌گیرندگان امکان می‌دهند تا به سرعت از توانمندی‌های فعلی و برنامه‌های توسعه آتی بندر مطلع شوند.

۴. نقش بندر در تجارت بین‌المللی ایران: آمار و ارقام واردات و صادرات 📊

بندر شهید رجایی به عنوان محور اصلی تجارت دریایی ایران، سهم عمده‌ای در مبادلات کالایی کشور دارد. بررسی آمار و ارقام نشان‌دهنده ابعاد گسترده فعالیت‌های این بندر در حوزه‌های مختلف واردات، صادرات و ترانزیت است.

۴.۱. سهم بندر از کل عملیات تخلیه و بارگیری، ترانزیت و بارهای کانتینری کشور 📈

بندر شهید رجایی ۹۰ درصد کالای کانتینری کشور، ۷۰ درصد ترانزیت و ۵۵ درصد صادرات و واردات بنادر کشور را جابجا می‌کند.[2, 5, 8.1, 91, 92, 113] این ارقام حاکی از سهم غالب و حیاتی این بندر در کل تجارت دریایی ایران است. این بندر همچنین بیش از یک سوم تجارت دریایی ایران را پشتیبانی می‌کند. در ۶ ماهه سال ۱۴۰۳، ۸۸ درصد از عملیات کانتینری و ۹۸ درصد از جابه‌جایی مسافر دریایی استان هرمزگان (که بندر شهید رجایی بخش عمده آن است) از طریق بنادر این استان انجام شده است. این آمار، نقش محوری هرمزگان و به تبع آن بندر شهید رجایی را در حمل‌ونقل دریایی کشور تأیید می‌کند.

در چهار ماهه سال جاری (احتمالاً ۱۴۰۳)، بیش از ۹۵۹ هزار TEU عملیات کانتینری در بندر شهید رجایی ثبت شده است؛ از این میزان، ۴۹۲ هزار و ۷۱۰ TEU تخلیه و ۴۶۶ هزار و ۹۱۰ کانتینر بارگیری شده است. این ارقام نشان‌دهنده فعالیت بالای بندر در حوزه کانتینر است. حجم کانتینرهای صادراتی در این مدت ۲۱۴ هزار و ۵۲۸ TEU بوده که ۲۷ درصد افزایش داشته است. این رشد قابل توجه در صادرات کانتینری, نشان‌دهنده بهبود عملکرد در این بخش و افزایش توان صادراتی کشور از طریق این بندر است. ترانزیت خارجی نیز در چهار ماهه نخست سال جاری ۳۵ درصد افزایش داشته و به ۱۷۸ هزار و ۷۳۸ TEU رسیده است. این افزایش در ترانزیت، موقعیت بندر را به عنوان یک هاب منطقه‌ای برای انتقال کالا به کشورهای همسایه تقویت می‌کند. میزان ترانشیپ (انتقال کالا بین کشتی‌ها) نیز ۷۹ هزار و ۵۲۸ TEU کانتینر بوده است.

۴.۲. بررسی آمار واردات و صادرات کالا (نفتی و غیرنفتی) و مقاصد اصلی 🌍

در ۱۱ ماهه سال جاری (احتمالاً ۱۴۰۲ یا ۱۴۰۳)، بیش از ۷۷ میلیون تن کالا در بندر شهید رجایی جابجا شده است؛ از این میزان، بیش از ۴۰ میلیون و ۶۱۸ هزار تن به کشورهای هدف صادر شده است. این ارقام کلی، حجم بالای مبادلات را نشان می‌دهد. از مجموع ۷۷ میلیون و ۵۰۸ هزار و ۹۰۸ تن کالای نفتی و غیرنفتی تخلیه و بارگیری شده در منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی، ۵۱ میلیون و ۵۸۰ هزار و ۵۳ تن کالای غیرنفتی و ۸ میلیون و ۱۰۴ هزار و ۳۵۹ تن کالای نفتی صادر شده است. این تفکیک، تصویر دقیق‌تری از نوع کالاها و سهم هر یک در عملیات بندر ارائه می‌دهد. میزان کاپوتاژ (حمل‌ونقل کالا بین بنادر داخلی) نیز ۱۶ میلیون و ۱۶۴ هزار و ۸۹۳ تن بوده است.

در خصوص واردات کالاهای اساسی، آمارهای متناقضی وجود دارد. در حالی که برخی منابع بندر شهید رجایی را "مهم‌ترین گلوگاه واردات کالاهای اساسی" معرفی کرده و از ۹۲ درصد افزایش در واردات این کالاها در سال ۱۴۰۰ خبر می‌دهند ، منابع دیگر سهم این بندر از واردات کالاهای اساسی را تنها حدود ۴ تا ۸ درصد از مجموع کل واردات کالاهای اساسی به کشور عنوان می‌کنند. این تفاوت در آمار می‌تواند ناشی از تعاریف متفاوت از "کالاهای اساسی"، دوره‌های زمانی مختلف گزارش‌دهی یا سیاست‌های راهبردی برای تنوع‌بخشی به مبادی واردات کالاهای حیاتی باشد تا ریسک وابستگی به یک نقطه واحد کاهش یابد. این موضوع نیازمند شفافیت بیشتر در گزارش‌دهی و تحلیل دقیق‌تر برای درک کامل وضعیت امنیت غذایی و کالایی کشور است.

در سال ۱۴۰۲، کل تجارت خارجی کشور (مجموع واردات و صادرات) به بیش از ۱۵۳ میلیارد دلار رسید که ۲.۶ درصد افزایش داشت. از این میزان، ۸۶.۸۹ میلیارد دلار به صادرات (با احتساب نفت، برق، خدمات فنی مهندسی و تجارت چمدانی) و ۶۶.۲۸ میلیارد دلار به واردات اختصاص داشت. این آمار کلان، جایگاه بندر را در اقتصاد ملی و سهم آن در کل مبادلات تجاری کشور نشان می‌دهد.

بزرگترین مقاصد صادرات غیرنفتی ایران در ۱۰ ماهه سال جاری (احتمالاً ۱۴۰۳) به ترتیب چین (۱۲.۳ میلیارد دلار)، عراق (۱۰ میلیارد دلار)، امارات متحده عربی (۵.۹ میلیارد دلار) و ترکیه (۵.۵ میلیارد دلار) بوده‌اند. در سال ۱۴۰۲ نیز چین (۱۳.۹۱۵ میلیارد دلار)، عراق (۹.۲۱۵ میلیارد دلار)، امارات (۶.۶۱۱ میلیارد دلار)، ترکیه (۴.۱۶۰ میلیارد دلار) و هند (۲.۱۷۳ میلیارد دلار) بزرگترین مقاصد صادراتی ایران بودند. این کشورها شرکای تجاری اصلی ایران محسوب می‌شوند.

عمده واردات در ۱۰ ماهه سال جاری از امارات (۱۷ میلیارد دلار)، چین (۱۴.۴ میلیارد دلار)، ترکیه (۹.۹ میلیارد دلار) و آلمان (۱.۹ میلیارد دلار) صورت گرفته است. عمده واردات گمرکات استان هرمزگان (که شامل بندر شهید رجایی است) در ۱۰ ماهه سال ۱۴۰۲ نیز از چین، امارات، هند، آلمان و ترکیه بوده است. اقلام عمده وارداتی شامل ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی و اجزا و قطعات آن، قطعات منفصله، ماشین‌آلات راه‌سازی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات، چدن، آهن و فولاد، مواد پلاستیکی و اشیا ساخته شده از آن است. اقلام عمده صادراتی از گمرکات استان هرمزگان شامل مشتقات نفتی، چدن، آهن و فولاد، سنگ فلز، جوش و خاکستر، مواد پلاستیکی و اشیا ساخته شده از آن، مس و مصنوعات مختلف است.

همکاری‌های راهبردی با کشورهایی مانند چین در بندر شهید رجایی، که سفیر چین بر اهمیت توسعه جنوب ایران و بندرعباس تأکید کرده است، می‌تواند به تقویت موقعیت بندر و افزایش حجم تجارت کمک کند.[21, 22] همچنین، علاقه قزاقستان به استفاده از بندر شهید رجایی برای دسترسی به آب‌های آزاد و آمادگی این کشور برای سرمایه‌گذاری بندری در ایران، فرصت‌های جدیدی برای توسعه روابط تجاری و ترانزیتی فراهم می‌آورد.

این داده‌ها به طور کلی نشان می‌دهند که بندر شهید رجایی نقش غالبی در تجارت کانتینری و ترانزیتی ایران دارد، اما در مورد سهم آن در واردات کالاهای اساسی، ابهاماتی وجود دارد که نیاز به بررسی دقیق‌تر دارد. این ابهامات می‌تواند نشان‌دهنده تغییر در سیاست‌های تأمین کالاهای اساسی یا تلاش برای توزیع ریسک در زنجیره تأمین باشد. با این حال، تمرکز مداوم بر شرکای تجاری در آسیا و خاورمیانه و علاقه کشورهای آسیای مرکزی به استفاده از این بندر، نشان‌دهنده یک تغییر راهبردی در سیاست‌های تجاری ایران به سمت تقویت روابط منطقه‌ای و کاهش وابستگی به مسیرهای سنتی است. این تغییر می‌تواند به یکپارچگی اقتصادی بیشتر در منطقه و افزایش تاب‌آوری اقتصاد ایران در برابر شوک‌های خارجی منجر شود.

جدول ۲: آمار واردات و صادرات بندر شهید رجایی (بر اساس آخرین داده‌های موجود)

شاخص	مقدار	منبع
سال/دوره زمانی	۱۱ ماهه سال جاری (احتمالاً ۱۴۰۲ یا ۱۴۰۳)
کل جابجایی کالا (تن)	بیش از ۷۷ میلیون تن
کل صادرات (تن)	بیش از ۴۰ میلیون و ۶۱۸ هزار تن
کل واردات (تن)	(اطلاعات دقیق واردات از بندر شهید رجایی به صورت مجزا در منابع موجود نیست، اما سهم ۸-۴ درصد از کل واردات کالاهای اساسی ذکر شده است)
عملیات کانتینری (TEU)	۲ میلیون و ۲۲۳ هزار و ۶۲۲ TEU (۱۱ ماهه استان هرمزگان)؛ ۹۵۹ هزار TEU (۴ ماهه بندر شهید رجایی)
ترانزیت خارجی (TEU)	۱۷۸ هزار و ۷۳۸ TEU (۴ ماهه)؛ ۷ میلیون و ۵۲۱ هزار و ۲۷۶ تن کالای غیرنفتی (۱۱ ماهه)
کاپوتاژ (تن)	۱۶ میلیون و ۱۶۴ هزار و ۸۹۳ تن (۱۱ ماهه)
درصد سهم از کل تجارت دریایی ایران	بیش از یک سوم؛ ۹۰% کانتینری، ۷۰% ترانزیت، ۵۵% صادرات و واردات	[2, 5, 8.1, 91, 92, 113]

این جدول آمار کمی از عملکرد تجاری بندر شهید رجایی را ارائه می‌دهد و نقش حیاتی آن را در تجارت خارجی ایران به وضوح نشان می‌دهد. این داده‌ها برای ارزیابی عملکرد بندر و شناسایی روندهای کلیدی در مبادلات تجاری کشور ضروری هستند.

جدول ۳: شرکای تجاری اصلی و کالاهای عمده مبادله شده از طریق بندر شهید رجایی

نوع مبادله	شرکای اصلی	کالاهای عمده	منبع
صادرات	چین، عراق، امارات، ترکیه، هند، عمان، اندونزی	مشتقات نفتی، چدن، آهن و فولاد، سنگ فلز، جوش و خاکستر، مواد پلاستیکی، مس و مصنوعات مختلف
واردات	امارات، چین، ترکیه، آلمان، هند	ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، قطعات منفصله، ماشین‌آلات راه‌سازی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، چدن، آهن و فولاد، مواد پلاستیکی، لوازم الکترونیکی، موبایل، محصولات پزشکی و دارویی، لوازم خانگی، موکت و فرش، لوله و اتصالات، انواع اتومبیل

این جدول اطلاعات دقیقی از شبکه تجاری بندر و نوع کالاهای مبادله شده ارائه می‌دهد. این جزئیات برای درک عمق روابط اقتصادی ایران با کشورهای مختلف و شناسایی بخش‌های کلیدی که به این بندر وابسته هستند، بسیار مهم است.

۵. گمرک بندر شهید رجایی: تسهیل‌گر فرآیندهای تجاری 📝

گمرک بندر شهید رجایی به عنوان بازوی اجرایی قوانین و مقررات تجاری، نقش محوری در تسهیل و نظارت بر فرآیندهای واردات و صادرات در این بندر ایفا می‌کند. تحولات و نوآوری‌ها در این بخش، تأثیر مستقیمی بر کارایی کلی بندر دارد.

۵.۱. معرفی رویه‌های گمرکی و سیستم EPL (سامانه جامع امور گمرکی) 💻

گمرک شهید رجایی در منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی، ۲۳ کیلومتری غرب بندرعباس قرار دارد.[23, 24, 25] این موقعیت استراتژیک، آن را به نقطه کانونی برای ورود و خروج کالا تبدیل کرده است. سامانه EPL (Electronic Packing List) به عنوان زیرساخت دیجیتالی گمرک ایران عمل می‌کند که امکان دسترسی از راه دور به فرآیندهای گمرکی را فراهم می‌آورد. این سیستم، گامی مهم در جهت مدرن‌سازی و افزایش کارایی عملیات گمرکی است.

وظایف کلیدی سیستم EPL شامل موارد زیر است:

• ثبت اظهارنامه‌های واردات، صادرات، ترانزیت و مسافری.
• بارگذاری اسناد و پیگیری بررسی‌ها توسط بازرگانان بدون نیاز به حضور فیزیکی.
• انتقال اطلاعات گمرک به دستگاه‌های نظارتی.

این قابلیت‌ها، شفافیت و سرعت را در فرآیندهای گمرکی افزایش می‌دهند. استفاده از این سیستم، فرآیندهای گمرکی را ساده کرده و ترخیص کالا را کارآمدتر و شفاف‌تر می‌کند. پس از برخی حوادث، تمامی رویه‌های گمرکی در گمرک شهید رجایی بندرعباس به حالت عادی برگشته است [13]، که نشان‌دهنده بازگشت سریع به عملکرد روان پس از هرگونه اختلال است.

گمرک جمهوری اسلامی ایران (irica.ir) یک سازمان دولتی زیر نظر وزارت امور اقتصادی و دارایی است که به عنوان مرزبان اقتصادی کشور شناخته می‌شود و مسئول نظارت بر اجرای قانون امور گمرکی و سایر قوانین مربوط به صادرات، واردات و ترانزیت کالا است. گمرک شهید رجایی بخشی جدایی‌ناپذیر از این ساختار ملی است. ثبت نام در سامانه گمرک به صورت حضوری و با مراجعه به نزدیک‌ترین گمرک انجام می‌پذیرد ، که نشان‌دهنده لزوم احراز هویت دقیق کاربران و حفظ امنیت فرآیندهای تجاری است. اطلاعات تماس گمرک شهید رجایی شامل تلفن اصلی دفتر گمرک: ۰۷۶‑۳۳۵۱۴۰۰۱، فکس: ۰۷۶‑۳۳۵۱۴۰۴۸ و تلفن عمومی پاسخگویی: ۰۷۶‑۳۳۵۱۴۴۷۴ است.[23, 25] روزهای کاری گمرک شنبه تا پنج‌شنبه از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۱۷:۰۰ عصر می‌باشد.[23, 25] شناسه ملی گمرک شهید رجایی بندرعباس ۵۰۱۰۰ ثبت شده است [23, 25]، که برای مکاتبات رسمی و تعاملات قانونی کاربرد دارد.

۵.۲. اهمیت دیجیتالی شدن فرآیندها در تسریع ترخیص کالا 🚀

استفاده از سامانه EPL نقش موثری در افزایش کارایی گمرک، کاهش هزینه‌ها، کوتاه‌تر شدن زمان ترخیص کالا و کاهش تعداد اسناد گمرکی برای واردکنندگان داشته است.[26, 24] این مزایا، جذابیت بندر را برای تجار افزایش می‌دهد و به بهبود فضای کسب‌وکار کمک می‌کند. سیستم مسیرهای گمرکی (سبز، زرد، قرمز) برای مدیریت بهتر کالا و بهینه‌سازی زمان ترخیص استفاده می‌شوند. این سیستم مسیربندی، فرآیند ترخیص را بر اساس ریسک و نوع کالا تفکیک می‌کند. در مسیر سبز، صحت و صلاحیت اسناد تایید می‌شود و در مسیر زرد، بررسی کالا به طور کلی حذف می‌شود.[26, 24] این امر، ترخیص سریع‌تر برای کالاهای کم‌ریسک را امکان‌پذیر می‌سازد و کارایی عملیات را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد.

سیستم EPL و دیجیتالی شدن فرآیندهای گمرکی، ستون فقرات افزایش کارایی و شفافیت در بندر شهید رجایی را تشکیل می‌دهند. این تحول دیجیتال نه تنها به کاهش زمان و هزینه‌های ترخیص کالا منجر شده، بلکه با فراهم آوردن امکان پیگیری از راه دور، محیطی جذاب‌تر و قابل پیش‌بینی‌تر برای بازرگانان ایجاد کرده است. این مدرن‌سازی گمرکی به طور مستقیم به تقویت نقش بندر به عنوان یک دروازه تجاری بین‌المللی کمک می‌کند.

علاوه بر این، پیاده‌سازی مسیرهای گمرکی (سبز، زرد، قرمز) نشان‌دهنده یک رویکرد پیچیده و مبتنی بر ریسک در فرآیند ترخیص کالا است. این طبقه‌بندی نه تنها به بهینه‌سازی زمان پردازش کمک می‌کند، بلکه با تمرکز منابع بر کالاهای پرخطر، امنیت و انطباق را نیز افزایش می‌دهد. این سیستم، کارایی عملیاتی کلی بندر را بهبود بخشیده و به آن امکان می‌دهد تا با سرعت و دقت بیشتری به نیازهای تجارت بین‌المللی پاسخ دهد و در نهایت، به رقابت‌پذیری و جایگاه راهبردی بندر در منطقه کمک می‌کند.

۶. چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو: چشم‌انداز توسعه و نقش در اقتصاد مقاومتی 🚧

بندر شهید رجایی، با وجود جایگاه استراتژیک و توانمندی‌های بی‌نظیر خود، با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبرو است که آینده توسعه آن و نقش آن در اقتصاد ملی را شکل می‌دهد.

۶.۱. چالش‌های اصلی (تحریم‌ها، بروکراسی، ترافیک، ایمنی) ⚠️

یکی از مسائل اصلی در میان چالش‌های سرمایه‌گذاری در بنادر کشور، تأثیر تحریم‌ها و کاهش سرمایه‌گذاری‌های خارجی است. این امر می‌تواند مانعی برای توسعه زیرساخت‌ها و جذب فناوری‌های جدید باشد. مشکلات ترافیکی حاد و عدم وجود اقدامات کنترلی و نظارتی کافی بر تردد در خیابان‌ها و گذرگاه‌های بندری، از جمله معضلاتی است که بر بهره‌وری بندر تأثیر مخربی دارد.

ساختار درآمدی ناکارآمد و بروکراسی پیچیده در بندر شهید رجایی، به یکی از چالش‌های اصلی اقتصاد ایران تبدیل شده است.[10, 27] این وضعیت به افزایش هزینه‌های واردات، تورم داخلی و کاهش رقابت‌پذیری بنادر ایران منجر شده است.[10, 27] برخی تحلیل‌ها نشان می‌دهند که کندی فرآیند ترخیص کالا به دلیل بروکراسی، می‌تواند به عنوان منبع درآمدی برای سازمان بنادر از طریق هزینه‌های انبارداری (دموراژ) عمل کند. این تضاد منافع، مانع از ترخیص سریع کالا و افزایش بهره‌وری می‌شود.

حوادث گذشته مانند انفجار و آتش‌سوزی در اسکله بندر شهید رجایی، نگرانی‌هایی را در مورد ایمنی بندر و تأثیر آن بر تجارت ایران ایجاد کرده است. این حوادث، که برخی آن را با فاجعه بیروت مقایسه می‌کنند ، به دلیل ذخیره‌سازی نامناسب و عدم رعایت پروتکل‌های ایمنی رخ داده‌اند. پنهان‌کاری در اظهار ماهیت واقعی کالاهای خطرناک نیز می‌تواند عواقب حقوقی، مالی و زیست‌محیطی فاجعه‌باری داشته باشد. این مسائل امنیتی، اعتماد سرمایه‌گذاران و شرکت‌های حمل‌ونقل را به بندر کاهش می‌دهد و نیاز به بازسازی زیرساخت‌ها و ارتقای استانداردهای ایمنی را ضروری می‌سازد.

موانع دیگری نیز برای توسعه بندر وجود دارد، از جمله مشکلات مربوط به تأمین زمین و بعضاً تسهیلات بانکی.[17] این چالش‌ها، نیازمند راهکارهای جامع و همکاری بین‌بخشی برای رفع آنها هستند.

۶.۲. فرصت‌های توسعه و سرمایه‌گذاری (کریدور شمال-جنوب، مناطق ویژه اقتصادی، صنایع تبدیلی) ✨

با وجود چالش‌ها، بندر شهید رجایی فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه و سرمایه‌گذاری دارد. موقعیت استراتژیک آن در کریدور شمال-جنوب، یک مسیر تجاری دریایی بسیار به‌صرفه را فراهم می‌کند. این کریدور اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر و سپس به اروپا متصل می‌سازد.

منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی مزایای بسیاری برای سرمایه‌گذاران ارائه می‌دهد، از جمله:

• امتیازات مناطق ویژه اقتصادی.
• وجود اراضی قابل واگذاری برای فعالیت‌های پشتیبانی، صنعتی، نفتی و خدماتی به صورت BOOT (ساخت، مالکیت، بهره‌برداری، انتقال) یا اجاره‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت.
• وجود شبکه‌های آب، برق، تلفن، IT و سیستم دفع آب‌های سطحی.
• امکان استفاده بهینه از شبکه ارتباطی داخلی و بین‌المللی دریایی، راه‌آهن و جاده‌ای.
• مجاورت با مراکز و قطب‌های اصلی تولیدی، صنعتی و پتروشیمی کشور.
• وجود شبکه‌های بانکی، اعتباری، بیمه‌ای، گمرک و سایر مؤسسات خدماتی مرتبط.
• امکان استفاده از تسهیلات اعتباری و بانکی.
• وجود پایانه‌های اختصاصی، ترانزیت سوخت و بانکرینگ، کانتینری، عمومی و فرآورده‌های نفتی و مواد معدنی.

اولویت‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری شامل ایجاد مراکز ارائه دهنده خدمات ارزش افزوده (مانند احداث صنایع تبدیلی و مونتاژ)، بسط و توسعه صادرات مجدد، جذب و توسعه ترانشیپ، احداث سردخانه و نگهداری کالاهای فاسدشدنی، احداث مخازن برای عملیات بانکرینگ (سوخت‌رسانی به کشتی‌ها)، ایجاد مخازن برای صادرات-ترانزیت و سوآپ فرآورده‌های نفتی، احداث مجتمع تأمین آذوقه و تدارک به شناورها، احداث مینی پالایشگاه، احداث و بهره‌برداری از نیروگاه برق و احداث انبار و محوطه است.

توسعه پس‌کرانه و زیرساخت‌های بندری در بندر شهید رجایی می‌تواند به ایجاد ۲۰ هزار شغل منجر شود.[12, 28, 29] در ۱۰ ماهه سال جاری، ۱۸۲۰ شغل در منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی ایجاد شده که بیش از سهمیه هدف‌گذاری شده بوده است.[30, 29] همچنین، طرح جدیدی برای ایجاد بیش از ۸۰۰ فرصت شغلی برای جوانان بومی دارای گواهینامه پایه دو در این بندر در نظر گرفته شده است.[31, 32] این اقدامات نشان‌دهنده پتانسیل بالای بندر در اشتغال‌زایی و کمک به توسعه منطقه‌ای است.

تنش ذاتی بین نقش راهبردی بندر (مانند واردات کالاهای اساسی و امنیت ملی) و نیاز به کارایی تجاری، یک موضوع مهم است. موانع بوروکراتیک و کندی فرآیند ترخیص، در حالی که ممکن است از طریق دموراژ (هزینه توقف کانتینر) برای سازمان بنادر درآمدزا باشد ، به طور کلی رقابت‌پذیری بندر را تضعیف کرده و به افزایش هزینه‌های واردات و تورم داخلی دامن می‌زند.[10, 33, 27] این وضعیت ضرورت اصلاحات سیاستی را برجسته می‌کند تا تعادلی میان اهداف راهبردی و کارایی اقتصادی برقرار شود.

با این حال، موقعیت ژئوپلیتیکی منحصر به فرد بندر و مزایای مناطق ویژه اقتصادی، فرصت‌های قابل توجهی را برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تنوع‌بخشی به اقتصاد فراهم می‌آورد. توسعه کریدور شمال-جنوب و ایجاد صنایع تبدیلی و ارزش افزوده در پس‌کرانه‌های بندر، می‌تواند این منطقه را به کاتالیزوری برای رشد صنعتی و ایجاد شغل تبدیل کند. این رویکرد با اصول "اقتصاد مقاومتی" همسو است که بر توانمندسازی داخلی و کاهش آسیب‌پذیری در برابر شوک‌های خارجی تأکید دارد، و بندر شهید رجایی را به یک بازیگر کلیدی در تحقق این اهداف تبدیل می‌کند.

۷. نقش بندر در توسعه اقتصادی ایران و اقتصاد دریامحور 📈

بندر شهید رجایی به عنوان یک موتور محرک اقتصادی، تأثیرات عمیقی بر تولید ناخالص داخلی، اشتغال‌زایی و جذب سرمایه‌گذاری در ایران دارد. این بندر نه تنها یک مرکز تجاری، بلکه یک عامل کلیدی در تحقق اهداف توسعه‌ای کشور، به ویژه در حوزه اقتصاد دریامحور است.

۷.۱. تأثیر بر تولید ناخالص داخلی، اشتغال‌زایی و جذب سرمایه‌گذاری 💰

بندر شهید رجایی یک "بندر راهبردی و توسعه‌محور" است که پشتیبان خوبی برای صادرات کالاهای ایرانی محسوب می‌شود.[6, 16] این بندر با تسهیل جابجایی کالا با تناژ بالا و تعرفه پایین، نقش مهمی در رشد تجارت خارجی ایفا می‌کند.[6, 16] توسعه زیرساخت‌های بندری، به طور مستقیم به افزایش تولیدات داخلی، اشتغال‌زایی و پیشرفت تکنولوژی در کشور کمک می‌کند.

سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در این بندر صورت گرفته است که به ایجاد فرصت‌های شغلی گسترده‌ای منجر شده است. به عنوان مثال، با توسعه پس‌کرانه و زیرساخت‌های بندری، پیش‌بینی می‌شود ۲۰ هزار شغل جدید در بندر شهید رجایی ایجاد شود.[12, 28, 29] این سرمایه‌گذاری‌ها شامل ۱۰۰ هزار میلیارد ریال و ۸۰۰ میلیون یورو در زمینه‌های مختلف صنعتی مانند احداث کارخانه روی، سرب، منگنز و مس است.[12, 56, 6.1] در ۱۰ ماهه سال جاری، ۱۸۲۰ شغل در منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی ایجاد شده که این رقم از هدف‌گذاری تعیین شده (۱۶۴۵ نفر) فراتر رفته است.[30, 29] همچنین، طرح جدیدی برای فراهم کردن بیش از ۸۰۰ فرصت شغلی برای جوانان بومی دارای گواهینامه پایه دو در این بندر در حال اجرا است.[31, 32] این آمارها نشان‌دهنده نقش برجسته بندر در کاهش بیکاری و تقویت بازار کار منطقه‌ای است.

صنعت دریایی ایران، که بندر شهید رجایی بخش عمده‌ای از آن را تشکیل می‌دهد، سالانه درآمدی بالغ بر ۱۶ تا ۱۷ میلیارد دلار ایجاد می‌کند.[3, 4, 5.1] این رقم، سهم قابل توجهی در درآمدهای ملی و تولید ناخالص داخلی کشور دارد. در ۱۰ ماهه سال ۱۴۰۲، گمرکات استان هرمزگان (که بندر شهید رجایی گمرک اصلی آن است) موفق به کسب درآمدی بالغ بر ۵۹۲ هزار و ۹۲ میلیارد ریال شده‌اند که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۸ درصد افزایش داشته است. این افزایش درآمد، نشان‌دهنده پویایی اقتصادی و نقش فزاینده بندر در تأمین منابع مالی دولت است.

فعالیت‌های گسترده و توسعه مستمر بندر شهید رجایی، آن را به کاتالیزوری برای رشد اقتصادی ملی تبدیل کرده است. این بندر نه تنها با تسهیل تجارت و جذب سرمایه‌گذاری، بلکه از طریق ایجاد مستقیم و غیرمستقیم شغل و افزایش درآمدهای گمرکی، به طور قابل توجهی به تولید ناخالص داخلی و بهبود وضعیت معیشتی در منطقه و کشور کمک می‌کند. این تأثیرات چندوجهی نشان می‌دهد که بندر شهید رجایی فراتر از یک زیرساخت حمل‌ونقل، یک ابزار قدرتمند برای توسعه پایدار اقتصادی است.

بندر شهید رجایی با قابلیت‌های عملیاتی گسترده و موقعیت استراتژیک خود، نقش حیاتی در تحقق چشم‌انداز اقتصاد دریامحور ایران ایفا می‌کند. این بندر به عنوان بزرگترین بندر کانتینری و تجاری کشور، ظرفیت‌های عظیمی برای افزایش صادرات دریایی، جذب سرمایه‌گذاری در صنایع مرتبط با دریا و توسعه مناطق پس‌کرانه دارد. برنامه‌های توسعه‌ای مانند افزایش ظرفیت کانتینری تا ۲۰ میلیون TEU و ایجاد پایانه‌های تخصصی برای انواع کالاها، نشان‌دهنده عزم ایران برای بهره‌برداری حداکثری از مزیت‌های دریایی خود است. این رویکرد نه تنها به تقویت جایگاه ایران در تجارت جهانی کمک می‌کند، بلکه با ایجاد زنجیره‌های ارزش دریایی، به تنوع‌بخشی اقتصادی و افزایش تاب‌آوری در برابر نوسانات بازار جهانی منجر می‌شود.

۸. نتیجه‌گیری: چشم‌انداز آینده و توصیه‌ها 🎯

بندر شهید رجایی به وضوح به عنوان یک دارایی استراتژیک و حیاتی برای اقتصاد ایران و دروازه اصلی تجارت بین‌المللی کشور شناخته می‌شود. موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد آن در دهانه تنگه هرمز و در مرکز کریدور شمال-جنوب، همراه با زیرساخت‌های پیشرفته و قابلیت‌های عملیاتی گسترده، آن را به یک هاب لجستیکی منطقه‌ای و جهانی تبدیل کرده است. این بندر سهم غالبی در جابجایی کالاهای کانتینری و ترانزیتی کشور دارد و نقش مهمی در تأمین نیازهای اساسی ایفا می‌کند، هرچند در مورد سهم دقیق آن در واردات کالاهای اساسی ابهاماتی وجود دارد که نیازمند شفافیت بیشتر است.

توسعه مستمر بندر، از جمله افزایش ظرفیت پایانه‌های کانتینری و اتصال به شبکه‌های حمل‌ونقل چندوجهی، نشان‌دهنده تعهد ایران به تقویت جایگاه خود در تجارت جهانی است. دیجیتالی شدن فرآیندهای گمرکی از طریق سامانه EPL نیز به طور قابل توجهی کارایی و شفافیت را افزایش داده و فرآیند ترخیص کالا را تسریع بخشیده است.

با این حال، بندر شهید رجایی با چالش‌هایی نظیر تأثیر تحریم‌ها بر سرمایه‌گذاری خارجی، بروکراسی پیچیده، مشکلات ترافیکی و نگرانی‌های ایمنی ناشی از حوادث گذشته مواجه است. این چالش‌ها می‌توانند بر بهره‌وری و جذابیت بندر تأثیر منفی بگذارند. در عین حال، فرصت‌های بزرگی نیز پیش روی این بندر قرار دارد، از جمله نقش آن در کریدور شمال-جنوب، مزایای مناطق ویژه اقتصادی، و پتانسیل جذب سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی و ارزش افزوده که به اشتغال‌زایی و رشد اقتصادی کمک شایانی می‌کند.

توصیه‌ها:

1. **شفافیت و رفع ابهامات آماری:** برای درک دقیق‌تر نقش بندر در تأمین کالاهای اساسی و برنامه‌ریزی‌های آتی، شفافیت در ارائه آمار و رفع تناقضات موجود ضروری است.
2. **بهبود کارایی عملیاتی و بوروکراتیک:** اصلاح ساختار درآمدی و ساده‌سازی فرآیندهای گمرکی و لجستیکی برای کاهش هزینه‌ها و زمان ترخیص کالا، حیاتی است. این امر شامل بازنگری در سیاست‌هایی است که ممکن است به طور ناخواسته منجر به تأخیر در ترخیص کالا شوند.
3. **تقویت ایمنی و مدیریت ریسک:** سرمایه‌گذاری مستمر در ارتقای استانداردهای ایمنی، آموزش پرسنل و پیاده‌سازی پروتکل‌های دقیق برای مدیریت کالاهای خطرناک، برای جلوگیری از حوادث مشابه و حفظ اعتماد شرکای تجاری ضروری است.
4. **توسعه سرمایه‌گذاری هدفمند:** با بهره‌گیری از مزایای کریدور شمال-جنوب و مناطق ویژه اقتصادی، باید تلاش‌ها برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در حوزه‌های با ارزش افزوده بالا، مانند صنایع تبدیلی و لجستیک، افزایش یابد.
5. **تکمیل زیرساخت‌های چندوجهی:** ادامه توسعه و یکپارچه‌سازی شبکه‌های ریلی و جاده‌ای با عملیات بندری، به منظور بهینه‌سازی حمل‌ونقل کالا و تقویت نقش بندر به عنوان یک هاب ترانزیتی منطقه‌ای، از اولویت‌ها است.
6. **توسعه سرمایه انسانی:** با توجه به افزایش ظرفیت‌ها و پیچیدگی عملیات، سرمایه‌گذاری در آموزش و تربیت نیروی کار متخصص در حوزه‌های بندری، گمرکی و لجستیکی برای پاسخگویی به نیازهای آینده ضروری است.

با اجرای این توصیه‌ها، بندر شهید رجایی می‌تواند نه تنها چالش‌های موجود را پشت سر بگذارد، بلکه به طور فزاینده‌ای به یک بازیگر کلیدی در تجارت بین‌المللی و محرک اصلی توسعه اقتصادی پایدار ایران در چارچوب اقتصاد دریامحور تبدیل شود.